Menu Zamknij

Pedagogika waldorfska dzieli rozwój dziecka na trzy siedmiolecia:

I do 6–7 roku życia dziecka,

II do 13-14  roku życia dziecka

III do 21 roku życia

Całość procesu uczenia się, zarówno jeśli rozpatrujemy treści merytoryczne, jak i metodykę pracy z dziećmi i młodzieżą są ściśle powiązane z odpowiednimi etapami rozwojowymi, jak również charakterystycznymi dla każdego etapu momentami, które pedagogika klasyczna często przeocza. Przykładami może być moment początku 1 klasy, czyli moment wyżynania się pierwszych stałych zębów, co dla dziecka ma bardzo duże znaczenie; kryzys dziesięciolatka- tzw. Rubikon, czyli okres 9-10 lat, gdy dziecko przechodzi swoistego rodzaju wewnętrzną przemianę, zharmonizowanie się rytmu dziecka w 5 klasie, czy narodziny krytycznego myślenia w klasie 6.

Nauczyciel klasowy
Każda klasa ma swojego nauczyciela klasowego, który podąża z nią przez cały okres edukacji podstawowej. W idealnej sytuacji nauczyciel jest „towarzyszem” klasy przez osiem lat edukacji, a w realiach polskich przez pierwszą część cyklu kształcenia, czyli przez 6 klas szkoły podstawowej.
Nauczyciel klasowy prowadzi w swojej klasie lekcję główną, zajęcia poranne trwające 2 pierwsze godziny oraz – w miarę możliwości – inne zajęcia z klasą. Nauczyciele przedmiotowi prowadzą zajęcia specjalistyczne, do których nauczyciel klasowy nie ma kwalifikacji, jak na przykład nauka języka obcego, zajęcia ruchowe i eurytmiczne, zajęcia warsztatowe, muzyka, zajęcia artystyczne.
Nauczyciel klasowy gwarantuje ciągłość procesu nauczania od 1 do 6 klasy adekwatny do  potencjału i możliwości każdego dziecka, zapewnia przepływ informacji pomiędzy dziećmi, rodzicami i innymi nauczycielami, sam poszukuje i  przygotowuje materiały dydaktyczne i angażuje się w pełni w życie szkoły.

Struktura dnia w szkole
Lekcja główna i zajęcia dodatkowe
Każdy dzień w szkole waldorfskiej rozpoczyna się od lekcji głównej, czyli dwugodzinnych zajęć przekrojowych, podczas których uczeń bierze udział w czynnościach, które mają go rozbudzić i skoncentrować, doskonalić umiejętności językowe i matematyczne, dać możliwość zdobywania nowej wiedzy i przypomnienia tej już zdobytej. Podczas zajęć lekcji głównej prowadzone są zajęcia z zastosowaniem wszelkich możliwych metod mogących urozmaicić i rozwinąć ucznia, jak na przykład muzyka, zajęcia artystyczne, ćwiczenia rytmiczne, prezentacje uczniów, opowieści. Lekcję główną można podzielić na trzy istotne etapy. Kolejność pojawiania się po sobie tych etapów nie jest sztywną ramą, lecz trzymanie się, przynajmniej w pierwszych latach, edukacji rytmu dnia jest bardzo ważne dla młodszych dzieci. Trzy etapy to:
• Część rytmiczna, podczas której dziecko za pomocą ćwiczeń rytmicznych, ćwiczeń na koncentrację, recytacji, muzyki czy swobodnej rozmowy ma zostać przygotowane do dnia pracy oraz odświeżyć sobie podstawową wiedzę z zakresu matematyki i języka ojczystego
• Część merytoryczna, podczas której przypominana jest wiedza zdobyta wcześniej i wprowadzane są nowe zagadnienia treści programowych
• Część narracyjna, która jest swoistego rodzaju klamrą spinająca całość zajęć
Tematyka lekcji główne zdominowana jest treściami wiążącymi się z epoką, w której klasa bierze udział. Epoka jest to cykl zajęć tematycznych trwających od 3 do 4 tygodni. Każda z epok skupia się na jednym zagadnieniu, które rozpatrywane jest przez określony okres pod różnymi kątami. Przykładowe epoki to epoka nauki o zwierzętach, podczas której dzieci poznają kolejne zwierzęta – ich główne cechy, środowisko naturalne, tryb życia. Inne epoki to m.in. epoka geografii Europy, Starożytnej Grecji, botaniki, czy epoka Fizyki. Cykl epokowy pozwala na dogłębne i ciągłe obcowanie z wybranymi treściami, przez co żywsze i przyswojenie ich jest rzetelniejsze. Każda lekcja główna jest całością, dokładnie zaprojektowaną, przemyślaną i przeprowadzoną, a zbiór lekcji w cyklu ma realizować obraz epoki.
Po lekcji głównej następują lekcje trwające 45 minut. Zgodnie z założeniami pedagogiki waldorfskiej doskonałym układem byłby układ, w którym po lekcji głównej uczniowie biorą udział w zajęciach artystyczno-rzemieślniczych. W środku dnia powinny znajdować się zajęcia wymagające ciągłości powtarzania materiału i koncentracji jak języki obce. Koniec dnia powinien być poświęcony zajęciom ruchowym oraz czasowi wolnemu w ramach zajęć świetlicowych. Oczywiście istnieją możliwości odstępstwa od tych reguł, gdyż każda szkoła jest zdeterminowana przez szereg niezależnych czynników, które wpływają na kształt planu zajęć po lekcji głównej, jednak podczas planowania podziału godzin pierwszeństwo powinny mieć dzieci młodsze, dla których rytm dnia jest niezwykle istotny. Dla klas starszych odstępstwa od reguł nie są zbyt kłopotliwe w akceptacji.

Ocenianie i wyniki nauczania
Ocenianie ucznia w szkole waldorfskiej jest procesem ciągłym, którego koordynatorem jest nauczyciel klasowy, mający o dziecku największą wiedzę. Nauczyciel klasowy prowadzi obserwacje dziecka, starając się stworzyć swoistego rodzaju studium sylwetki dziecka zawierającej wszystkie aspekty rozwojowe ucznia. Dzięki temu działaniu nauczyciel klasowy i nauczyciele specjalistyczni są w stanie dostosować wymagania do dziecka oraz pozwala im to na rozwinięcie potencjału dziecka przy jednoczesnym korygowaniu braków. Efektem studium nad dzieckiem jest ocena opisowa na świadectwie, która ma być obrazem dziecka wskazującym na jego osiągnięcia i przestrzenie do pracy. Ocena opisowa, wystawiana z każdego przedmiotu, jest dostępna dla wszystkich nauczycieli, rodziców dziecka i uczniów klas starszych.

Znaczenie rytmu w nauczaniu
Rytm w pedagogice waldorfskiej jest kluczowym narzędziem wspierającym rozwój i możliwości dziecka. Począwszy od kształtu lekcji głównej, struktury dnia, układu epoki aż po cały rok szkolny w każdej klasie panuje ustalony rytm, którego moderatorem jest nauczyciel klasowy.
Praca podczas lekcji ma angażować dziecko we wszystkich możliwych aspektach: wolicjonalnym, uczuciowym i myślowym. Dzięki partycypacji zmiennej od myślenia – słuchania do działania i uczestnictwa, dzięki wykorzystaniu metody wdechu i wydechu podczas pracy na lekcji uczeń jest w pełni angażowany w to, co dzieje się podczas zajęć jednocześnie czynnie biorąc w nich czynny udział, kształtuje ich obraz. Rytm pracy jest elastyczny, gdyż nauczyciel musi dostosować sposób pracy biorąc pod uwagę wszelkie możliwe czynniki takie jak pora roku czy nawet dzień, w którym odbywają się zajęcia. Poniedziałek jest jakościowo inny od środy czy piątku. Każdy z tych dni ma swoją specyfikę wyzwalającą w uczniach inne motywacje i energię i kształt lekcji musi być dostosowany do rytmu tygodnia, miesiąca, pory roku.
Rytm pracy jest też ściśle dostosowany do momentu rozwojowego dziecka. Dzieci przed Rubikonem potrzebują ścisłego rytmu pracy. Zmiany podczas rytmu muszą być dobrze uzasadnione i wykorzystywane jako element zaskoczenia i urozmaicenia zajęć. Dzieci po przekroczeniu wieku 9-10 lat zdobywają większą świadomość samych siebie, jednocześnie stają się istotnym elementem metodycznym w rytmie i kształcie lekcji, który nauczyciel musi brać pod uwagę. Im starsze dziecko, tym większy wpływ musi mieć na kształt lekcji. Każda z tych kwestii musi być rozpatrywana indywidulanie przez nauczyciela klasowego i dostosowana do wymagań danej klasy i uczniów tworzących klasę.
Coroczne święta szkolne są elementami jednoczącymi rytmiczną pracę wszystkich klas. Dzięki nim w szkole panuje powtarzalny rytm konsolidujący społeczność szkolną i dający ramy pracy dla każdej poszczególnej klasy.

Zapominanie i zapamiętywanie
Zastosowanie rytmu korzystnie wpływa na proces nauczania. Pedagogika waldorfska wyróżnia zajęcia wymagające ciągłych ćwiczeń (języki obce, muzyka, matematyka, ortografia) i te, które wprowadzają nowe treści. Wprowadzanie nowych treści dokonuje się podczas 3-4 tygodniowych cykli nazywanych epokami. Podczas epoki klasa pracuje intensywnie nad nowymi zagadnieniami, rozpatrując je pod każdym możliwym względem i za pomocą wszystkich dostępnych metod, tak, aby wiedza stała się obrazem, czymś żywym zdobyty nie tylko w procesie myślowym, lecz przez pracę, partycypację w procesie nauczania, wreszcie przez własne doświadczanie nowych treści. Pedagogika waldorfska jednocześnie wykorzystuje trzy podstawowe rodzaje pamięci: rytmiczną, sytuacyjną i abstrakcyjną. Pamięć sytuacyjną wypracowuje się w młodszych klasach poprzez zdrowy rytm dnia i pracy, pamięć rytmiczną przez powtarzanie ćwiczeń, recytację wierszy, naukę na pamięć, ćwiczenia muzyczne. Pamięć abstrakcyjną, która odpowiedzialna jest za zdobywanie nowej wiedzy, wypracowuje się podczas wspomnianych działań, których zadaniem jest stworzenie żywego obrazu opartego na wiedzy, doświadczeniu i przypomnieniu sobie drogi, którą dotarło się do zdobycia tej wiedzy. Po zakończeniu cyklu, wiedza ta zostaje „odkładana”. Wraca się do niej podczas kolejnych epok, które ściśle nawiązują do wiedzy zdobywanej podczas wcześniejszych cykli. Tak zdobywana wiedza ma stać się całościowym i ciągłym obrazem, w którym jasne są konsekwencje zdobywania wiedzy i jej kontekst. Zadaniem pedagogiki waldorfskiej jest między innymi zwalczanie wiedzy jako zbioru fragmentarycznych faktów, które nie mają odniesienia do kontekstu, w którym partycypują dzieci.

Uczenie się etapami
Pedagogika waldorfska zakłada trzy etapy nauczania, podczas których dziecko zdobywa wiedzę. Faza pierwsza to przedstawienie nowych treści. Faza druga, mająca miejsce najczęściej kolejnego dnia, to przetworzenie wiedzy zdobytej, a faza trzecia ma miejsce w tygodniach, czasami nawet miesiącach następnych i jest to odwołanie się do zdobytej wiedzy jako pojęć żywych, wynikających z całości cyklu nauczania.
Etap I
Nauczyciel przedstawia nowe treści, określone doświadczania i obrazy, z których dzieci mają czerpać wiedzę. Dzieci przeżywają więc nową wiedzę, która wraz z zakończeniem lekcji zostaje „odłożona” do następnego dnia. Nauczanie poprzez pojęcia zbyt abstrakcyjne, szczególnie w pierwszych etapach nauczania, może doprowadzić do chaosu poznawczego, który nie pomoże dziecku w zdobyciu nowej wiedzy i umiejętności. Na tym etapie dochodzi do niewielkich przesunięć programowych względem ministerialnej podstawy programowej. Przesunięcia te można zaobserwować na etapie uczenia się pisania i czytania. Dzieci w pierwszej klasie „wolniej” uczą się pisać i czytać, skupiając się bardziej na każdym elemencie dotyczącym obrazu związanego z nabywaniem tych umiejętności. Jest to spowodowane próbą uniknięcia zbyt abstrakcyjnej nauki umiejętności, które będą używane przez całe życie. Nadanie pisaniu i czytaniu sensu, czego zadaniem jest praca w pierwszych klasach, gwarantuje jakościowo lepsze podejście do pracy nad tekstem i tworzeniu wypowiedzi pisemnych w następnych etapach edukacyjnych. Inne widoczne przesunięcia to nauka historii, która w odróżnieniu do podstawy programowej przedstawiana jest jako obraz ciągłego rozwoju cywilizacji przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na żywy aspekt kultur, które są rozpatrywane. Tak więc w klasie 5 dziecko zdobywa dogłębną wiedze na temat starożytnych kultur i kultury starożytnej Grecji, gdyż ściśle wynika to z jego etapu rozwojowego. Dziecko w wieku 11 lat nie jest w stanie stworzyć sobie rzetelnego i sensownego obrazu rozwoju cywilizacji od starożytności do czasów współczesnych, gdyż na tym etapie rozwoju nie będą dla niego zrozumiałe przyczynowo-skutkowe zależności, które doprowadziły do takiego a nie innego stanu rzeczy. Przesunięcie programowe jest stopniowo redukowane w wyższych klasach, choć metoda przedstawiania nowych wiadomości pozostaje wciąż ta sama.
Etap II
Następnego dnia dzieci są proszone o przedstawienie przedstawionych wcześniej treści z pamięci. Jest to proces niezwykle ważny, który pozwala na stworzenie w dziecku twórczego obrazu wiedzy, którą miało zdobyć przy jednoczesnej możliwości skorygowania wiadomości i wyważenia ich. Jednocześnie jest to moment niezwykle ważny dla nauczyciela, gdyż może on przyjrzeć się swojej pracy i jej owocom dnia następnego. Pedagogika waldorfska nie przypadkowo nazywana jest pedagogiką nocy, gdyż wiedza i pojęcia przedstawione dzień wcześniej dopiero po nocy stają się wartościowym materiałem, nad którym uczniowie i nauczyciel mogą dalej pracować.
Etap III
Każde z dzieci przechodząc z klas młodszych do starszych rozwija w sobie umiejętność analitycznego myślenia. Ważnym momentem w tym procesie jest moment Rubikonu, gdy dziecko „alienuje” się od świata stając się jego wreszcie autonomicznym elementem oraz mement dojrzewania, gdy dziecko po wcześniejszym zharmonizowaniu rytmu swojego ciała uczy się krytycznego i abstrakcyjnego myślenia. W tym okresie rozwojowym, nadal pracuje się w systemie dwóch faz, jednak coraz częściej odwołując się do samodzielnego myślenia dzieci i rozwijanej umiejętności abstrahowania kolejnych pojęć. W tym momencie rozwojowym to uczniowie mając oraz większy wpływ na zdobywaną wiedzę. Wykorzystanie etapu III jest możliwe tylko dzięki spiralnemu programowi nauczania, który jest realizowany w szkołach waldorfskich, gdzie treści zdobywane we wcześniejszych latach edukacji powracają jako rozwijające się ciągle pojęcia w następnych etapach edukacyjnych.

Nauczanie całej klasy
W waldorfskim podejściu do nauczania niezwykle ważnym aspektem jest nauczanie całej klasy jako jednego integralnego organizmu. Takie „organiczne” podejście do społeczności klasowej ma za zadanie zindywidualizowanie procesu nauczania przy jednoczesnym zwróceniu uwagi na klasę jako całość. W centrum doświadczenia uczenia się jest nauczyciel klasowy, który ma całościowy obraz klasy. Ta wiedza pozwala na konstruowanie zadań i wyzwań dla uczniów, dobieranie ich w grupy, które będą w stanie sprostać zadaniom przy jednoczesnym wykorzystaniu całego potencjału każdego członka grupy z osobna. Zadania tworzone z myślą o każdym z osobna członku grupy i jednocześnie o grupie jako całości daje możliwość empatycznego, pozbawionego wrogości i wywyższania się procesu edukacyjnego, podczas którego uczniowie poznają swoje silne strony, słabości, wspierają się wzajemnie, uczą od siebie, utrwalają nabyte umiejętności.

Znaczenie opowiadania
Każdy element tak lekcji głównej, jak i lekcji specjalistycznych jest niezwykle istotny, gdyż tworzy artystyczną całość zajęć, w których biorą udział uczniowie. Jednym z takich elementów jest część narracyjna, którego znaczenie nie zawsze jest doceniane.
Opowieść, dobrana do odpowiedniego etapu rozwojowego, spójna z materiałem merytorycznym i przedstawiona przez nauczyciela w formie narracji ma niezwykle silne oddziaływanie na ucznia. Uczeń w tej części zdobywa nieświadomie nową wiedze ukrytą w opowieści. Wiedza ta ukryta jest w żywym obrazie opowieści Jest jednocześnie świadkiem narracji, której jednym z filarów jest dbałość o język, sposób wypowiadania się i dobór słów. Narracja podczas lekcji daje dziecku możliwość wewnętrznego oddechu po przeżyciach związanych z lekcją, jednocześnie nie odrywając go całkowicie od treści podczas niej zdobytych. Treść samego materiału narracyjnego jest ściśle dobrana do etapu rozwojowego, a jego zadaniem jest wspieranie ucznia, dawanie mu nowych perspektyw, bodźców rozwojowych, możliwości do przeżycia swoich lęków i trosk. Materiał narracyjny podejmowany w kolejnych klasach to:
1 klasa – baśnie ludowe i opowieści o świecie przyrody
2 klasa – bajki moralizatorskie i opowieści o świętych
3 klasa – opowieści ze starego testamentu
4 klasa – sagi ludów germańskich, celtyckich, słowiańskich, legendy o rodzinnym mieście
5 klasa – mity kultur starożytnych i mitologia grecka
6 klasa – opowieści z zakresu historii Starożytnego Rzymu, biografie wielkich ludzi

Język obrazowy i wyobrażeniowy
Rozpatrując odpowiednie etapy rozwoju dziecka w szkole podstawowej, dominującym językiem, jakiego ma używać nauczyciel jest język obrazowo-opisowy. We wczesnych latach szkolnych, przed etapem Rubikonu, dzieci mają problemy z przyjęciem abstrakcyjnych pojęć. Dopiero po tym etapie (około 10 roku życia) dziecko przechodzi z form obrazowych wyobrażenia do form bardziej abstrakcyjnych. Obrazowa forma przedstawienia nie zamyka się jedynie w warstwie narracyjnej obejmuje całą przestrzeń komunikacji pomiędzy nauczycielem i dzieckiem. Gdy dziecko zaczyna dojrzewać, gdy następuje emancypacja dziecka od świata, dziecko jest zdolne do przyswajania i analizowania form bardziej abstrakcyjnych. Wraz z rozwojem dziecka zmienia się język nauczyciela, który wymaga od dziecka analizowania procesów przyczynowo-skutkowych, ocenia jego zachowania i zachęca ucznia do samooceny. Dzięki obrazowemu przedstawieniu wiedzy dziecko zachowuje w sobie żywe pojęcia, które w późniejszych latach edukacji będą rozbudowywane zgodnie z wspomnianą spiralną strukturą waldorfskiego programu nauczania.

Podręczniki
Zgodnie z założeniami pedagogiki waldorfskiej nauczyciel i uczniowie nie uczą się z określonych podręczników i żadnego nie „realizują”. Zadaniem nauczyciela jest poszukiwanie informacji w różnych źródłach i przedstawianie ich w sposób żywy, czyli taki, który nie pozostawia wątpliwości co do rzetelności przygotowania pedagoga i jego zaangażowania w omawiane treści. Podczas zajęć następuje swoistego rodzaju wymiana informacji pomiędzy nauczycielem i uczniami, Jednocześnie nauczyciel staje się przykładem dla swoich uczniów, uczy ich poszukiwania różnych źródeł wiedzy, korzystania z wielu możliwości, wskazując, że szeroki zakres poszukiwań pozwala uniknąć jednostronności sądów i utartych ścieżek myślenia. Podręczniki służą w klasie jako pomoc, która ma ułatwić, a nie zastąpić proces uczenia się. Nauczyciel przygotowuje we własnym zakresie jak największą ilość materiałów. Korzysta gdy jest to niezbędne ze źródeł gotowych oraz ćwiczeń i podręczników, które jednak nigdy nie są głównym i jedynym narzędziem w kształceniu różnorodnych umiejętności u uczniów i  nabywaniu przez nich kompetencji edukacyjnych i społecznych. Nauczyciel stwarza takie sytuacje edukacyjne, które pozwalają na  przeżywanie, doświadczenie i samodzielne odkrywanie wiedzy.

Autorytet nauczyciela
We wczesnym etapie rozwoju dziecka (lata przedszkole, pierwsze lata szkoły podstawowej) nauczyciel jako całość jest autorytetem dla dziecka. Pedagog buduje swój autorytet nie tylko w sposobie przedstawiania i przekazywania wiedzy, lecz w każdym prozaicznym codziennym geście, udziale w życiu klasy, stosunku do dzieci, języku używanym na co dzień. Dzieci we wczesnych etapach rozwoju uczą się poprzez naśladownictwo, dlatego tak kluczowym jest postawa nauczyciela, umiejętność stawiania granic, wytyczania reguł i rytmu pracy. Praca w pierwszych klasach szkoły będzie rzutowała na dalszy rozwój dziecka, gdyż dziecko wyniesie z tego okresu tyle, ile da dziecku nauczyciel klasowy.
W późniejszych etapach rozwoju funkcja nauczyciela, a więc również środek ciężkości autorytetu, przesuwa się w stronę „przewodnika”, który ma wskazywać odpowiednie ścieżki i sposoby zdobywania i poszerzania wiedzy, sposoby bycia w nim i stosunku do niego. Dziecko wymaga od nauczyciela, aby był ekspertem w danej dziedzinie i aby był w stanie odpowiedzieć na jego pytania, a jeśli nie jest w stanie – aby miał tyle odwagi, aby się do tego przyznać. Dla dzieci pod koniec drugiego etapu rozwojowego najważniejszym jest pojęcie prawdy i autentyczności i autentycznym musi być wobec nich nauczyciel. Jest to również okres, w którym nauczyciel staje się pozytywnym krytykiem pracy ucznia.

Skip to content